کسوف یا خورشیدگرفتگی منظره‌ای تماشایی و رخداد نجومی نادری است. هر کسوف فقط از منطقه معینی قابل رویت است.
ماه خورشید را می‌پوشاند
کسوف یا خورشید گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که ماه نو بین خورشید و زمین قرار گرفته، پرتوهای خورشید را سد کرده و بر روی قسمتهایی از زمین سایه بیاندازد.
سایه ماه آنقدر بزرگ نیست که همه زمین را بپوشاند، پس سایه همیشه به بخشی معینی از زمین محدود است. آن بخش از زمین که سایه روی آن می‌افتد در طی کسوف تغییر می‌کند زیرا زمین و ماه در حرکت دائمی هستند. زمین در حالی که به دور خورشید می‌گردد، به دور محور خودش هم می‌چرخد، ماه هم به دور زمین می‌گردد. به این دلیل است که به نظر می‌رسد کسوف از منطقه‌ای روی زمین به منطقه دیگری حرکت می‌کند.
انواع کسوف
خورشیدگرفتگی چهار نوع مختلف دارد. مقدار پوشانده شدن قرص خورشید، قدر کسوف، بستگی به این دارد که کدام بخش سایه ماه روی زمین می‌افتد.
- کسوف جزئی زمانی رخ می‌دهد که ماه فقط بخشی از قرص خورشید را بپوشاند و فقط نیم‌سایه ماه روی زمین بیافتد.
- کسوف حلقوی زمانی رخ می‌دهد که قرص ماه آنقدر بزرگ نیست که تمام قرص خورشید را بپوشاند. بنابراین لبه‌های بیرونی خورشید قابل رویت باقی می‌ماند و حلقه آتش درست می‌کند. خورشیدگرفتگی حلقوی وقتی که ماه در حوالی اوج مدارش باشد و پیش‌سایه‌اش (سایه منفی یا Antumbra) روی زمین بیافتد رخ می‌دهد.
- کسوف کلی وقتی که ماه کاملاً قرص خورشید را بپوشاند اتفاق می‌افتد. این اتفاق فقط زمانی ممکن است که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد. وقتی ماه در حضیض مدارش باشد در نزدیکترین حالت به زمین است. خورشیدگرفتگی کامل فقط برای کسانی قابل رویت است که در مسیر گرفت قرار داشته باشند. سایه ماه فقط بر روی این قسمت از زمین (مسیر گرفت) می‌افتد.
- کسوف ترکیبی یا کسوف حلقوی-کلی نادرترین نوع خورشیدگرفتگی است. این نوع خورشیدگرفتگی زمانی رخ می‌دهد که سایه ماه در مسیر گرفت از حلقوی به کلی (و/یا برعکس) تغییر کند.
کسوف‌ها اغلب جزئی دیده می‌شوند
کسوف فقط در بخشی از زمین قابل مشاهده است که سایه ماه بر روی آن مناطق می‌افتد. هرچه به مرکز مسیر سایه ماه نزدیکتر باشید، درصد گرفت خورشید بیشتر می‌شود.
تعیین نوع خورشیدگرفتگی اغلب بر اساس تاریکترین نقطه یا نقطه اوج گرفت صورت می‌گیرد. البته به غیر از کسوف‌های ترکیبی.
تاریکترین نقطه‌ی خورشیدگرفتگی فقط از منطقه کوچکی قابل مشاهده است. در بسیاری از مناطق و در اکثر اوقات، کسوف‌های کلی، حلقوی و ترکیبی فقط به شکل کسوف جزئی مشاهده می‌شوند.
کسوف فقط در ماه نو
برای وقوع کسوف باید خورشید، ماه و زمین به شکلی دقیق یا نزدیک به دقیق بر روی یک خط قرار بگیرند. این وضعیت در هر ماه قمری در حوالی ماه نو برقرار می‌شود.
پس چرا در هر ماه نو خورشیدگرفتگی رخ نمی‌دهد؟
دو دلیل وجود دارد.
- برای وقوع کسوف، ماه نو باید در نزدیکی گره مدار ماه باشد. گره‌های مدار ماه دو نقطه‌ای هستند که صفحه مدار ماه به دور زمین با صفحه مدار زمین به دور خورشید (دایره‌البروج) تقاطع دارند و با هم گره می‌خورند. این دو صفحه با هم حدود 5 درجه زاویه دارند.
- برای وقوع کسوف، خورشید هم باید در نزدیکی گره مدار ماه باشد تا این سه بتوانند دقیقاً یا نزدیک به دقیقا بر روی یک خط قرار بگیرند. این هم‌خط شدن حدودا هر 6 ماه اتفاق می‌افتد و حدود 34.5 روز طول می‌کشد. این زمان را فصل گرفت می‌نامند و فقط در این زمان گرفت ممکن است اتفاق بیافتد.
زمانی که در طی فصل گرفت، ماه کامل روی دهد، خسوف یا ماه گرفتگی رخ می‌دهد.
از چشم‌هایتان محافظت کنید
هرگز بدون محافظ به خورشید مستقیم نگاه نکنید. خواه خورشید گرفته باشد یا نه. پرتو ماورا بنفش خورشید می‌تواند شبکیه چشم را بسوزاند و منجر به آسیب دائمی یا حتی نابینایی شود.
بهترین راه برای تماشای خورشیدگرفتگی استفاده از عینک کسوف یا استفاده از اتاق تاریک است.
