صورت‌های فلکی آسمان تابستان

آسمان شب‌های تابستان پر از زیبایی‌ها و شگفتی‌هاست، ستاره‌های درخشان ، خوشه‌های کروی ، تراکم راه کاهکشان و … . صاف بودن آسمان شب‌های تابستان هم ما را در دیدن این زیبایی‌ها یاری می‌دهد و کمتر پیش می‌آید که هوا ابری باشد. ضمن اینکه دمای هوا هم در شب یا صبح زود بسیار مناسب و دلچسب است. پس فرصت را از دست ندهیم و به دیدن زیبایی‌های آسمان شب‌های تابستان بپردازیم. نگاهی به صورت‌های فلکی آسمان تابستان می‌اندازیم.

در تابستان، سه ستاره درخشان در بالای سرجلب توجه می‌کنند. از اتصال فرضی آن‌ها به یکدیگر، مثلثی پدید می‌آید که به مثلث تابستانی (Summer Triangle) مشهور است. سه ستاره راس مثلث هر کدام از یک صورت فلکی گرفته شده‌اند و عبارتند از: نسر واقع (Vega) از صورت فلکی شلیاق (Lyra)، نسر طایر(Altair) از صورت فلکی عقاب (Aquila) و ردف (Deneb) از صورت فلکی دجاجه (Cygnus).

معمولاً برای نامگذاری ستاره‌های درخشان، از اسامی خاص استفاده می‌کنند، اما برای تمام ستاره‌ها نمی‌توان همین روش را در پیش گرفت چرا که جدول‌بندی یا به خاطر سپردن‌شان بسیار دشوار می شود. روش متداول برای نامگذاری ستاره‌ها، استفاده از الفبای یونانی است. در این روش، معمولاً درخشانترین ستاره‌ی هر صورت‌فلکی را با حرف اول یونانی، آلفا (α) به همراه نام خود صورت فلکی به کار می‌برند. مثلاً ستاره نسر واقع را که درخشانترین ستاره صورت فلکی شلیاق است، α-شلیاق (آلفا شلیاق) می‌نامند. به همین ترتیب برای سایر ستاره‌های درخشان آن صورت‌فلکی، از دیگر حروف یونانی، به ترتیب، استفاده می‌کنند.

ستاره شناس‌های آماتور معمولاً تعداد زیادی از ستاره‌ها را با این گونه نام‌ها می‌شناسند و برایشان کاربرد زیادی دارد. اما اشکال این روش نامگذاری، این است که فقط ۲۶ ستاره از هر صورت‌فلکی را در بر می‌گیرد (به تعداد الفبای یونانی). نامگذاری جامعتری که اخترشناسی به نام فلامستید (Flamsteed) آن را بنا نهاد، بر مبنای اعداد است.

مهمترین صورت‌های فلکی آسمان تابستان عبارتند از: جاثی ( الجاثی علی رکبته، مرد به زانو نشسته )، قوس، عقرب، دجاجه، شلیاق (چنگ رومی، لیرا) و عقاب.

نمای جنوبی صورتهای فلکی آسمان تابستان. با کلیک روی عکس می‌توانید نسخه بزرگ آن را مشاهده کنید.

صورت فلکی قوس (کمان، Sagittarius)

این صورت فلکی در شبهای تابستان برفراز افق جنوبی آسمان دیده می‌شود و چون  مرکز کهکشان ما در امتداد این صورت فلکی قرار دارد، پر از خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌های گوناگون است. یکی از این اجرام، خوشه کروی M22  است که از زیباترین خوشه‌های کروی آسمان است.

صورت فلکی قوس. با کلیک روی عکس می‌توانید نسخه بزرگ آن را مشاهده کنید. توجه بفرمایید که عکسهای صورتهای فلکی مقیاسهای یکسانی ندارند.

خوشه‌ی کروی M22 در شمال شرقی ستاره لاندا-قوس قرار دارد. این خوشه را می‌توان حتی با دوربین‌های کم توان (مثلاً ۵۰ ×۱۰) به صورت گلوله‌ای کروی و نسبتاً درخشان مشاهده کرد.

شاید لازم باشد درباره نام‌گذاری اجرام غیر ستاره‌ای هم توضیحی بدهیم. شارل مسیه (Charles Messier)، اخترشناس فرانسوی، شروع به فهرست‌برداری از اجرامی کرد که ظاهری ابر مانند داشتند و به صورت غیرنقطه‌ای دیده می‌شدند. نام این اجرام با حرف M (به مناسبت ابتدای نام مسیه) و یک شماره تعیین می‌شود . این نام‌گذاری بیش از صد جرم شامل خوشه‌های کروی و باز، کهکشان و سحابی را در برمی‌گیرد. اغلب آماتورهای نجوم با تعداد زیادی از این اجرام آشنایی دارند. برخی از اجرام هم نام‌های متداول دیگری علاوه بر نام مسیه دارند. مثلاً خوشه M45 را بیشتر با نام خوشه پروین می‌شناسند. به شکل کلی، اجرام غیرستاره‌ای، نام‌ها یا شماره‌های مختلفی دارند که مربوط به فهرست‌های مختلف است. مانند کهکشان NGC2536 یا سحابی IC349 .

جسم زیبای دیگری که در صورت فلکی قوس وجود دارد، سحابی M8 معروف به سحابی مرداب است. اگر هوا به اندازه کافی تاریک و صاف باشد، می‌توانید این سحابی را حتی با چشم غیرمسلح مانند تکه ابری کوچک و کم نور مشاهده کنید . این گونه سحابی‌ها، مکان شکل‌گیری ستاره‌های تازه‌اند. پس از میلیون‌ها سال، تراکم گازها و غبارهای موجود در این سحابی، نخستین جرقه‌های تولد ستاره‌های نوزاد را ایجاد خواهد کرد. سحابی مرداب بیش از ۵۰۰ سال نوری از ما فاصله دارد. نزدیک به سحابی مرداب، جسم دیگری به نام M20 وجود دارد که به دلیل شکل ظاهری‌اش به سحابی سه تکه مشهور است. این سحابی کوچکتر و کم نورتر از M8 است و فاصله‌اش از ما به ۱۵۰۰ سال نوری می‌رسد.

صورت فلکی شلیاق (چنگ رومی، Lyra)

در ادامه صورت‌های فلکی آسمان تابستان به شلیاق می‌پردازیم. شلیاق صورت فلکی کوچک و زیبایست، آنچه ارزش زیادی به این صورت فلکی کوچک داده است، وجود ستاره بسیار درخشان نسر واقع (Vega)، در آن است که درخشان‌ترین راس مثلث تابستانی است. ستاره نسر واقع (به معنای کرکس نشسته) از قدر صفر و پنجمین ستاره درخشان آسمان است. نام دیگر آن بنابر روش نامگذاری گفته شده، آلفا-شلیاق است. این ستاره یکی از همسایه های خورشید محسوب می شود زیرا فقط ۲۷ سال نوری از آن فاصله دارد.

صورت فلکی شلیاق.

ستاره بتا-شلیاق نیز ستاره بسیار جالب توجهی است. آنچه با نام بتا-شلیاق می‌شناسیم، در حقیقت شامل دو ستاره است که به دلیل فاصله کم از یکدیگر، چشم ما قادر به تفکیک آنها نیست. یکی از این ستاره‌ها دو برابر و دیگری ۱۲ برابر خورشید جرم دارند و البته آنکه جرم بیشتری دارد کوچکتر و کم نورتر است! چون ستاره کوچکتر جرم بیشتری دارد، مواد و گازهای ستاره بزرگتر را به سوی خود جذب می‌کند و به دلیل وجود همین مواد کدر در اطرافش، درخشندگی‌اش کاهش یافته است. با گردش ستاره بزرگتر به دور همدم کوچکترش، نور آن از دید ما کم و زیاد می‌شود زیرا گاهی در پشت ستاره تاریکتر پنهان می‌شود و گاهی در مقابل آن قرار می‌گیرد. آنچه ما در آسمان می‌بینیم، تغییرات درخشندگی این ستاره است که در طول چند شب حتی با چشم غیر مسلح قابل مشاهده است. چنین ستاره‌هایی را ستاره متغیر می‌نامند و این گونه خاص از متغیرها ، به متغیرهای گرفتی معروف‌اند. شما هم سعی کنید تغییرات درخشندگی بتا- شلیاق را در شب‌های مختلف در آسمان مشاهده کنید. برای آنکه این تغییرات را بهتر تشخیص دهید، درخشندگی این ستاره را با ستاره های اطراف، از جمله گاما-شلیاق مقایسه کنید. درخشندگی بتا- شلیاق از قدر ۳/۳ تا ۱/۴ تغییر می‌کند و در زمان بیشترین درخشندگی به نورانیت گاما-شلیاق ( که قدرش ۲/۳ است ) نزدیک می‌شود.

ستاره اپسیلون-شلیاق نزدیک به نسر واقع قرار دارد و یافتنش دشوار نیست. اگر با دقت به آن نگاه کنید (این کار با چشم غیرمسلح بسیار دشوار است، مگر آنکه آسمان کاملاً تاریک باشد و چشمان شما تیزبین !) آن را بصورت دو ستاره خواهید دید. اینها اپسیلون ۱ و اپسیلون ۲ هستند. این گونه اجرام را ستاره‌های دوتایی می‌نامند. اما اپسیلون-شلیاق ویژگی‌های جالب توجه دیگری هم دارد. اگر این جفت ستاره را با تلسکوپ ۳ اینچی یا بزرگتر نگاه کنید، خواهید دید که هر یک از این مولفه‌ها (اپسیلون ۱ و اپسیلون ۲)، خودشان دوتایی‌اند! در حقیقت مجموعه اپسیلون-شلیاق شامل چهار ستاره است که دوتا-دوتا کنار هم قرار گرفته‌اند.

در صورت فلکی شلیاق سحابی مشهوری وجود دارد که از نوع سحابی‌های سیاره‌نما (Planetary Nebula) است. از آنجایی که این‌گونه سحابی‌ها اغلب دایره‌ای هستند، با ابزارهای کم‌توان، همانند سیاره به نظر می رسند. هنگامی که ستاره‌ای به اندازه خورشید، سوخت هسته‌ای‌اش را به پایان برساند و مرگش فرارسد، لایه‌های بیرونی‌اش را با فشار ازخود دور می‌کند و باقیمانده ستاره به تدریج کوچک و کوچک‌تر می‌شود. گازهای پوسته بیرونی ستاره، کم‌کم منبسط می‌شوند و به صورت سحابی‌های سیاره‌نما دیده می‌شوند.

سحابی موجود در صورت فلکی شلیاق به سحابی حلقوی شلیاق مشهور است و برای آماتورهای نجوم جسم شناخته شده‌ای است. نام این سحابی در فهرست مسیه (که پیش‌تر در مورد  آن سخن گفتیم) M57 است. سحابی حلقوی درست در میان دو ستاره بتا و گاما-شلیاق قرار گرفته است و این امر، یافتنش را ساده‌تر می‌کند. با تلسکوپ‌های کوچک به صورت دایره‌ای بسیار کوچک و توپر دیده می‌شود، اما اگر تلسکوپ ۴ اینچی یا بزرگتر باشد، در بزرگنمایی زیاد، می‌توان آن را به صورت حلقه‌ای کوچک و مه آلود (مانند دود حلقه شده سیگار) مشاهده کرد.

درست در مرکز سحابی، ستاره عامل آن وجود دارد که تمام گازهای سحابی از آن خارج شده‌اند. چون این ستاره بسیار فشرده و کوچک شده است، دیدنش با تلسکوپ‌های کوچک ناممکن است. این ستاره را می‌توانید در عکس‌هایی که با تلسکوپ‌های بزرگ از سحابی گرفته‌اند مشاهده کنید. قطر حقیقی این سحابی حدود ۲/۱ سال نوری و فاصله‌اش از ما بیش از ۱۵۰۰ سال نوری است.

صورت فلکی عقرب (کژدم، Scorpius)

در ادامه صورت‌های فلکی آسمان تابستان به عقرب می‌پردازیم. این صورت فلکی در شب‌های تابستان برفراز افق جنوبی آسمان دیده می‌شود. معمولاً نام‌های صورتهای فلکی ارتباط چندانی با شکل ظاهری آنها ندارند، اما درباره صورت فلکی عقرب خلاف این است.

صورت فلکی عقرب.

اگر با دقت به طرح ظاهری این صورت فلکی نگاه کنید خواهید دید که به ویژه انحنای دم آن شباهت زیادی به عقرب دارد. عقرب از صورت های فلکی منطقه البروج است، یعنی از آن صورت‌هایی است که خورشید، ماه و سیاره‌ها از آن عبور می‌کنند. این گونه صورت‌های فلکی را برج  می‌نامند. در فن احکام نجوم اعتقاد بر این است که قرار گرفتن ماه در برج عقرب چندان خوشایند نیست و در این روزها باید از انجام بسیاری کارها پرهیز کرد. اصطلاح قمر در عقرب که امروزه نشانه آشفته حالی و خرابی اوضاع است، از همین امر گرفته شده است.

در صورت فلکی عقرب آنچه بیش از هر چیز به چشم می‌خورد، درخشندگی ستاره‌ای سرخ رنگ است که نام قلب العقرب را بر آن گذاشته‌اند. این ستاره، که نام دیگرش آلفا-عقرب است، از درخشان‌ترین ستاره‌های آسمان است و رنگ سرخش آن را از سایر ستاره‌ها متمایز می‌کند و زیبایی خاصی به آن می‌بخشد. قدر این ستاره ۰.۹ و فاصله اش از ما بیش از ۵۰۰ سال نوری است. قلب العقرب از آن گونه ستاره‌هایی است که به اَبَرغول مشهورند و قطرش به ۷۰۰ برابر قطر خورشید می‌رسد! رنگ سرخ این ستاره نشان دهنده دمای سطحی کم آن است که حدود ۳۰۰۰ درجه کلوین است (دمای سطح خورشید حدود ۶۰۰۰ درجه کلوین است).

در انحنای دم عقرب، تعداد زیادی ستاره دوتایی وجود دارد که بهتر است با دوربین دو چشمی یا تک چشمی نگاهی به آن‌ها بیندازید. ستاره زتا-عقرب، که کمی پایین‌تر از دم عقرب قرار دارد دوتایی دیگری است که حتی با چشم غیرمسلح می‌توان دو عضو آن را دید. یکی از ستاره‌های آن آبی و دیگری نارنجی است.

در صورت فلکی عقرب دو خوشه باز بسیار درخشان وجود دارد که هر دو را می‌توان در شب‌های کاملاً تاریک و صاف با چشم غیرمسلح مشاهده کرد. این دو خوشه درست بالای دم عقرب قرار گرفته‌اند. آنکه پایینتر است، M7 و دیگری M6 نامیده شده‌اند. خوشه M7 را که درخشانتر است، ساده‌تر می‌توانید پیدا کنید. در این خوشه ۸۰ ستاره درخشان‌تر از قدر ۱۰ وجود دارد. خوشه M6 را با چشم غیر مسلح فقط به صورت لکه‌ای مه‌آلود و بدون ستاره می‌توان دید، اما با استفاده از دوربین می‌توانید ستاره‌های آن را آشکارا ببینید. اگر دوربین در اختیار دارید، سعی کنید ناحیه اطراف دم عقرب و فاصله بین آن تا صورت فلکی قوس را با دقت نگاه کنید. در این بخش اجرام بسیار زیبایی برای دیدن وجود دارند زیرا بخش پرتراکم راه کاهکشان ( کهکشان ما ) از آن جا می‌گذرد.

یکی دیگر از اجرام جالب توجه در صورت فلکی عقرب، خوشه کروی M4 است که از نزدیک‌ترین خوشه‌های کروی نسبت به ما محسوب می‌شود. یافتن این خوشه چندان دشوار نیست، زیرا بسیار نزدیک به ستاره درخشان قلب العقرب قرار دارد. اگر دوربین دارید ناحیه غرب ستاره قلب العقرب را بگردید و اگر دوربین ندارید، سعی کنید در شبی کاملاً صاف و تاریک آن را با چشم غیر مسلح پیدا کنید.

صورت فلکی دجاجه ( ماکیان، قو، Cygnus)

در ادامه صورت‌های فلکی آسمان تابستان به دجاجه می‌پردازیم. شکل ظاهری این صورت فلکی همانند صلیب است که تداعی کننده پرواز پرنده‌ای با بال‌های افراشته و گردن دراز است. در انتهای دم این پرنده، درخشان‌ترین ستاره صورت فلکی قرار دارد. انتهای دم این پرنده، درخشانترین ستاره صورت فلکی قرار دارد که نامش ردف یا ذنب الدجاجه است و یکی از راس‌های مثلث بزرگ تابستانی را تشکیل می‌دهد. ذنب الدجاجه به معنای دم ماکیان است که به مکان آن در صورت فلکی اشاره دارد.

صورت فلکی دجاجه.

ردف یکی از درخشان‌ترین ستاره‌های کهکشان است و درخشندگی‌اش حدود ۰۰۰/۸۰ برابر خورشید است؛ اگر این ستاره در فاصله نزدیکی قرار می‌گرفت، شب‌های ما را همچون روز روشن می‌کرد، اما اکنون در فاصله ۱۸۰۰ سال نوری از ما به صورت ستاره‌ای از قدر اول دیده می‌شود.

بتا-دجاجه ستاره بسیار زیبایی است. نام دیگر این ستاره، منقارالدجاجه است که مکان آن را در صورت فلکی مشخص می‌کند (واقع در نوک پرنده یا انتهای صلیب ). زیبایی این ستاره با چشم غیر مسلح مشخص نیست، اما اگر با تلسکوپی کوچک به آن نگاه کنید در می‌یابید که این ستاره از دو عضو تشکیل شده است که یکی به رنگ طلای و دیگری آبی است. اغلب آماتورهای نجوم علاقه زیادی به دیدن این ستاره دوتایی دارند. قدر های دو عضو این ستاره، ۳ و ۵ است.

از آنجایی که صورت فلکی دجاجه در مسیر راه کاهکشان قرار گرفته است، اجرام زیبایی را می‌توان در آن با دوربین مشاهده کرد. از جمله، خوشه‌های باز، سحابی‌های درخشان و سحابی‌های تاریک. یکی از خوشه‌های باز موجود در دجاجه، خوشه M39 است که با چشم غیر مسلح به صورت توده مه‌آلود کوچکی دیده می‌شود و با دوربین می‌توان جلوه بهتری از آن را مشاهده کرد.

صورت فلکی جاثی (الجاثی علی رکبته ، مرد به زانو نشسته، Hercules)

در ادامه صورت‌های فلکی آسمان تابستان به جاثی می‌پردازیم. جاثی ستاره‌های چندان درخشانی ندارد اما پرنورترین خوشه کروی آسمان نیم‌کره شمالی در آن قرار دارد. خوشه کروی M13 از ما حدود ۲۱۰۰ سال نوری فاصله دارد و می‌توان آن را با چشم غیر مسلح به صورت توده‌ای ابر مانند مشاهده کرد. یافتن آن چندان دشوار نیست، زیرا  این خوشه در خط واصل دو ستاره اتا و زتا-جائی قرار گرفته است.

صورت فلکی جاثی

آن دسته از صورت‌های فلکی که تاکنون نام بردیم، یا مربوط به منطقه البروج بودند یا در بالای سر قرار داشتند. بجاست کمی هم به سراغ صورت‌های فلکی دور قطبی برویم که در سمت شمال آسمان تابستان دیده می‌شوند.

صورتهای فلکی شمالی (دور قطبی) تابستان

یکی از این صورتهای فلکی، دب اصغر (خرس کوچک، Ursa Minor) است که آشناترین ستاره آسمان را در خود دارد، ستاره قطبی یا ستاره شمال یا جُدَی. این ستاره قدر دوم به این علت یگانه است که در امتداد محور دوران زمین قرار گرفته و این طور به نظر می‌رسد که در طول شبانه روز، تمام کره آسمان و ستاره‌های موجود در آن به دور ستاره قطبی می‌گردند. بنابراین، این ستاره در آسمان جایگاه ثابتی دارد و از همین رو می‌توان از آن به عنوان راهنمایی مناسب برای یافتن جهت شمال استفاده کرد.

صورت فلکی دب اصغر

نام دیگر ستاره قطبی، آلفا-دب اصغر است که پرنورترین ستاره این صورت فلکی است. اگر با تلسکوپی کوچک به این ستاره نگاه کنید، می‌تواند همدم کم نورتر آن را که از قدر نهم است، در فاصله کمی از آن تشخیص دهید.

یکی دیگر از صورت‌های فلکی دورقطبی، ذات الکرسی (صاحب و خداوند تخت،Cassiopeia) است که شکلی فراموش نشدنی دارد. بسته به اینکه در چه جهتی قرار گرفته باشد ، می‌توانید آن را به صورت حروف M یا W مشاهده کنید و در میان سایر ستاره‌ها تشخیص دهید.

صورت فلکی ذات الکرسی

در ناحیه این صورت فلکی، می‌توانید با دوربین تعداد زیادی ستاره کم نور را مشاهده کنیدکه جذابیت زیادی دارند. در ضمن، چندین خوشه باز هم در ذات الکرسی وجود دارد که معروفترین‌هایشان خوشه‌های  M25و M103 هستند.

قیفاووس (Cepheus) هم یکی دیگر از صورت‌های فلکی دور قطبی است. شکل ظاهری آن شبیه به خانه‌ای است که شمالی‌ترین ستاره‌اش در راس شیروانی آن قرار دارد. اگر چه ستاره‌های این صورت فلکی چندان درخشان نیستند، اما همین ظاهر مشخصی که دارد، یافتن آن را در آسمان ساده می‌کند.

صورت فلکی قیفاوس

یکی از اجرام خاص در این صورت فلکی ستاره‌ای متغیر است که سرگروه دسته‌ای از ستاره‌های متغیر است. این ستاره، دلتا-قیفاووس است که قدرش از ۵/۳ تا ۴/۴ تغییر می‌کند و حتی می‌توان این اختلاف درخشندگی را (که در عرض ۵ روز رخ می دهد) با چشم غیر مسلح تشخیص داد. دلتا-قیفاووس برخلاف ستاره بتا-شلیاق که پیش از این گفتیم، عضوی از مجموعه‌ای دوتایی نیست تا بر اثر گرفتگی یا کسوف، درخشندگی‌اش تغییر کند، بلکه درخشندگی خود ستاره کم و زیاد می‌شود. این گروه از ستاره‌های متغیر را (به افتخار همین دلتا-قیفاووس) متغیرهای قیفاووسی می‌نامند.

ستاره جذاب دیگری که در این صورت فلکی وجود دارد، مو-قیفاووس است که نام یاقوت را برای آن برگزیده‌اند. این ستاره، رنگی سرخ دارد و در حقیقت سرخ‌ترین ستاره قابل مشاهده با چشم غیر مسلح است. آنچه عجیب است، تغییر رنگ این ستاره به هنگام تغییر درخشندگی آن است. درخشندگی مو-قیفاووس به طور نامنظم از ۷/۳ تا ۵ تغییر می‌کند. در حالت بیشترین درخشندگی کاملاً سرخ است، اما همین که نورش کاهش می یابد ، رنگش هم عوض می‌شود.